Ayrılıq

Mübarizim.com Qarabağ müharibəsi iştirakçısı, yazıçı Əli Əliyevin “Əlli dörd gün erməni mühasirəsində”kitabından yazıları təqdim edir.

Kitabı Mübarizim.com saytına yazıçının oğlu, jurnalist İmdad Əlizadə təqdim edib. Silsilə olaraq kibada əks olunan hadisələri siz dəyərli oxucuların diqqətinə çatdıracağıq.

Əlli dörd gün erməni mühasirəsində – I yazı

Əlli dörd gün erməni mühasirəsində – II yazı

Əlli dörd gün erməni mühasirəsində – III yazı

Dördüncü hissə

AYRILIQ

1993-cü il martın 31-i. Soyuq və küləkli bir gün idi. Görünür, təkcə təbiətlə bağlı deyildi, həm də yaxınlaşan düşmən təhlükəsinin gətirdiyi soyuq idi. Oğuldərədən bir ne­çə kilometr aralıdakı cəbhə bölgəsindən həyəcanlı xə­bərl­ər gəlirdi. İşğal zamanı elektrik, telefon xətləri də sıra­dan çıxarılmışdı. Azərbaycan Ordusu Laçının bir neçə kən­dini, o cümlədən Oğuldərəni erməni işğalından azad etsə də, Laçının mərkəzi düşmənin nəzarətində olduğundan kom­munikasiya xətlərini bərpa etmək mümkün olma­mış­dı. Ona görə də ölkədə, cəbhə xəttində baş verən hadi­sələr haq­da xəbərləri öyrənmək çox çətin idi. Məlu­matları yal­nız el arasında “əl radioları” adlandırılan kiçik radi­o­qə­bul­edi­cilərdən almaq mümkün olurdu.

Radio xəbər verirdi ki, Ermənistan silahlı birləş­mələri Kəl­bəcərə hücumları intensivləşdirib, rayon bir neçə isti­qa­mətdən düşmən həmləsinə məruz qalıb. Cəb­hə böl­gə­sin­dən aldığımız xəbərlər də narahatlı­ğı­mı­zı artırırdı. Çün­ki Kəlbəcərin işğalı bizim erməni mü­hasi­rəsinə düş­mə­yi­miz demək idi. Düşmənin cay­na­ğın­dan qurtulmaq üçün uzaq yol qət edib Kəlbəcərdən keç­məliydik. Ermənilər Kəl­bəcəri işğal edənədək oradan çı­xa bilməsək, bizi ölüm, əsir düşmək təhlükəsi göz­lə­yirdi.

La­çın­dan Kəl­bə­cə­rə ge­dən yolun kənarında yerləşən Qor­çu kəndinin sakinləri deyir­di­lər ki, bir ne­çə gün­dür La­çın cəb­hə­sin­də yer­lə­şən Azər­bay­can qo­şun birləşmə­lə­ri­ni, texnikanı yer­ləş­dik­lə­ri möv­qe­lər­dən çı­xa­rıb ge­cəy­lə Kəl­bə­cər istiqa­mə­ti­nə apa­rır­lar. Xə­bər bi­zi na­ra­hat et­di. Sə­bə­bi­ni öy­rən­mə­yə çalışsaq da, bunun bir nə­ti­cə­si ol­ma­dı. La­çın cəb­hə­sin­də yer­ləş­di­ril­miş or­du his­sə­lə­ri­nə rəhbərlik edən şəxs­lər­dən ya­lan ca­vab­lar al­dıq. De­di­lər ki, La­çın cəbhəsin­dən qoşun­la­rın çı­xa­rıl­ma­sı er­mə­ni­lə­rin Kəl­bə­cərə hü­cu­mu ilə bağ­lı­dır, yuxa­rı­dan Kəlbəcərə kömək göndərilməsi haqda gös­tə­riş ve­ri­lib. 701 saylı birqadanın ko­mandiri polkovnik Əzizağa Qənizadə dedi ki, narahat ol­mayın, ermənilər Kəlbəcərə hücum edib, cəbhənin hə­min istiqamətində kömək lazımdır, bir neçə gündən sonra or­du geri – Laçın cəbhəsinə qayıdacaq. O bizi arxayın etdi ki, Laçın cəbhəsində əsgər çoxdur. Ermənilər heç nə edə bilməzlər. Tə­bii ki, re­al təh­lü­kə ilə üz-üzə olduğumuza gö­rə bu ca­vab­lar bi­zim na­ra­hat­lı­ğı­mı­zı azaltmadı.

Mart ayının 30-da axşamtərəfi məlumat aldıq ki, qon­şu­luqdakı Qorçu kəndinin sakinləri artıq kəndi tərk etməyə baş­layıblar. Bu xəbəri eşidən kimi kəndin ortasına top­lan­dıq, müzakirə etdik və sabaha qədər gözləmək qərarına gəl­dik. Sabah yenidən Laçın cəbhəsinin qərargahının yer­ləş­diyi Ərikli kəndinə gedib vəziyyəti öyrənməyi nəzərdə tutur­duq. Gecəni narahat yatdıq. Evimizin pəncərəsi kəndə da­xil olan yola tərəf idi. Yatmamışdan əvvəl uşaqlarıma dedim ki, ermənilər gecə hücum etsələr, çölə çıxmayın, evin künclərində gizlənin. Yatağa girəndə paltarlarımı soyunmadım, avtomat silahı hazır vəziyyətdə, ehtiyat güllələrlə bir yerdə yastığımın altına qoydum. Gecə nə baş verəcəyini heç kim bilmirdi.

Səhər açıldı. Təqvimdəki tarix 31 martı göstərirdi. Mal-qoyuna ot, su verib evə qayıtdıq. Səhər yeməyi üçün süfrə arxasında oturduq. Həyat yoldaşım samovardan çay süzürdü. Amma heç kim bir tikə də yemirdi. Oturduğumuz ota­ğın pəncərəsindən kəndə daxil olan yol görünürdü. Kən­dimizə iki nəfər hərbi geyimli şəxs gəldi. Dərhal hə­yətə çıxdım, uşaqlar da ardımca gəldilər. Süfrə açıq, çay stə­kanlarda qaldı. Kəndə gələnlər Laçın polisinin əmək­da­şları idi. Biri vaxtilə şagirdim olmuşdu, qorçulu Cəfərin oğ­lu Zöhrab idi. Bizə vəziyyətlə bağlı məlumat vermək üçün gəlmişdilər. Vəziyyətin ağır olduğunu bildirdilər:

– Əli müəllim, vəziyyət çox ağırdır. Laçın cəb­hə­sin­də­ki bütün qüvvələr mövqelərini tərk eləyib. Ermənilərlə üz­bə­üz postlarda heç kim qalmayıb. Erməni hərbi birləş­mə­ləri heç bir maneəyə rast gəlmədən bura yaxınlaşırlar. Tək­cə siz qalmısınız. Təcili kəndi tərk eləyin.

Hərbçilər bunu deyib getdilər. Onlardan fərqli olaraq, bizim kəndimizi, doğma evimizi, ata-baba yurdumuzu tərk etməyimiz asan iş deyildi. Digər tərəfdən isə, piyada getməsi mümkün olmayan qocaları, qadınları, uşaqları aparmaq üçün maşın yox idi.

Kənddə yalnız bir nəfərdə – Abdulkərimov Kamalın oğlu Məcidin “QAZ-52” markalı sınıq-salxaq bir avtomobili vardı. Bu avtomobilin texniki imkanları qarlı-palçıqlı dağ yolları ilə hərəkət etməyə imkan vermirdi. Kəndin ortasında dəhşətli vəziyyət yaranmışdı. İnsanlar ağlaşır, nə edəcəklərini bilmirdilər. Heç kim də qocaları, arvad-uşağı düşmən caynağına vermək fikrində deyildi, onları nəyin bahasına olursa-olsun xilas etmək lazım idi. Düşmən qarşısında əlacsız və köməksiz qalan adamların bir fikri vardı: nəyin bahasına olur-olsun hamımız bir yerdə hərəkət etməliyik. İstər kənddən çıxmaq olsun, istər qalmaq.

Arif Zülfüqarovun vəziyyəti daha ağır idi. Anası Pəri İbra­himova bir neçə il əvvəl iflic olmuşdu, ağır yataq xəs­təsi idi. Arif söylədi ki, anasını aparmaq imkanı olmasa, heç yerə getmək, Oğuldərəni tərk etmək niyyətində de­yil, ailəsi, uşaqları ilə birlikdə kənddə qalacaq.

Erməni silahlı birləşmələri artıq bizdən bir qədər ara­lı­da olan kəndləri də tutmuşdular, evləri yandırır­dılar, tüstü gö­yə qalxırdı. Düşmən heç bir maneəsiz  olduğumuz əra­ziyə yaxınlaşsa da, Arif dediyindən dön­mürdü. Qohum-qar­daşı belə vəziyyətdə tək qo­yub getmək yolverilməz oldu­ğuna görə heç kim bununla razılaşmırdı.

Belə bir ağır vəziyyətdə Kamal oğlunu göndərdi ki, qocalar və uşaqların hamısı hazırlaşsın, maşınla gəlir onları götürməyə. Bir qədər sonra maşın gəldi və yeriyə bilməyən yaşlıları, uşaqları maşına mindirdik. Maşın evlərdən bir qədər aralıda dayanmışdı. Arif neçə ildi yataq xəstəsi olan anası Pəri xalanı kürəyində maşına gətirdi, yerini ra­hat­ladı. Sonradan Pəri xala Murovdağda donaraq dünyasını dəyişmişdi. Arif deyir ki, kürəyimdə apardığım anamla sonuncu gö­rü­şüm olduğunu haradan biləydim, bir daha onu görmədim.

Hələ maşın gəlməmiş mən iki körpə uşağımın – Rəhimə və Xıdırın əlindən tutub gözləyirdim. Rəhimənin yeddi, Xıdırın beş yaşı vardı. Onlar altdan yuxarı üzümə baxır, dodaqlarını büzür, ağlamaq istəyirdilər. Amma ağlaya bilmirdilər. Yenə də özümü toplayıb onlara ürək-dirək verirdim. Dilə tuturdum: “Qorxmayın! Qorxulu heç nə yoxdu. Dostlarınız da, yoldaşlarınız, tay-tuşlarınız da burdadı. Siz maşınla gedin, mən də dağı aşıb gəlirəm. Gəlib sizə çatacam”.

Maşında oturan Əsli arvad ətrafına narahatlıqla boy­la­­na­raq həyat yoldaşı Temir İbrahimovun niyə gəlmə­di­yini so­ruşdu: “Qoca kişidi. Piyada gələ bilməz. Çağırın gəlsin. Nə ağıl eləyir qalır? Sən Allah, saxla! Mayor, atanı çağır”.

Başımız qarışıq idi. Bilmədim ki, çağıran oldu, ya ol­ma­dı, amma Temir əmi gəlmədi. İkicə gün ondan sonra oğ­lu Ağaşirin, bacısı oğlu Mötəbərlə birlikdə Kəlbəcərdə itkin düşdülər.

Qarı-qocanı və uşağı yığdıq maşına. Maşın yerindən tər­pənəndə uşaqlı-böyüklü hamının ağlaşma səsi dağları lər­zəyə salmışdı. Bu, bir ildə ikinci dəfə doğma evindən, tor­pağından didərgin salınan insanların ürək göynədən fər­ya­dı idi. Həmin mənzərə onun şahidi olanların yad­da­şın­dan heç vaxt silinməyəcək.

İnsanla dolu “QAZ-52” palçığı yara-yara, sürüşə-sürü­şə yola düşdü. Palçığa bata-bata maşının dalınca yüyür­düm, “Ağlamayın, ağlamayın” deyib qışqırdım. Səsimi eşi­dən olmadı, maşın gözdən itdi. Evə tərəf qayıtdıq. Piyada ge­dəsi adamları yola salmalı idik. Qalan arvad-uşağı, qız-gə­lini piyada yola saldıq. Piyada gedən arvad-uşaq da ağ­la­ya-ağlaya yola düşdü.

Hər kəs öz evindən gücü çatanla – təzə paltar, adyal, ayaq­qabı şəllənmişdi. Bundan başqa, yalnız çörək götü­rü­lür­dü. Az şey götürmək lazım gəlirdi ki, at yolda yorul­ma­sın, tez yerimək mümkün olsun. Bir də ayağı tutmayan adam olsa, ata mindirmək lazım gələrdi.

Oğlum İmdadı yanımda saxladım. Gedənlər kənddən uzaq­­laşandan sonra dedim ki, qaç, gedən adamlara çat. Get­­mək istəmədi, amma mən razılaşmadım. İmdad da yü­­­yürə-yüyürə məndən uzaqlaşdı. Bir neçə nəfər kişi kənddə qal­dıq ki, ev-eşiyə, mal-qoyuna baxaq. İki nəfəri – Ağa­şi­rini və Muxtarı piyada gedən dəstəyə qoşduq ki, ge­dənləri Kəlbəcərin Tirkeşəvənd kəndinə qədər yola salıb bizə bir də­qiq xəbər gətirsinlər, görək Kəlbəcərin işğal olunması şa­yiədir, yoxsa gerçək, əhali qaçır, çıxır, ya yox…

***

1993-cü il martın 31-dən aprelin 1-nə keçən gecə Kəlbəcərin Qalaboynu kəndindən olan Əbülfəz yanımıza gəl­di, atdan düşmədi. O, 1992-ci ildən Oğuldərədə yaşa­yır­dı, kəndin qurtaracağında heyvan saxlayırdı. Amma ailəsi Qalaboynuda idi. Əbülfəz dedi ki, ermənilər Kəl­bə­cə­ri işğal edib, yol bağlanıb, əhali qaçır, təcili yola düşün, dağ­lardan aşan gizli yollarla mühasirədən çıxmağa çalış­maq lazımdır. Onun sö­z­lərinə şüb­hə ilə ya­naş­dıq, inan­ma­dıq. Müzakirə etdik və getməmək qərarına gəldik. Əbülfəz Oğul­dərə sakini To­fiq Salahovun da­lın­ca, ona xəbər çat­dır­mağa gə­lmişdi. Tofiqlə birlikdə get­dilər.

Biz isə Oğuldərədə qaldıq və Tirkeşəvəndə xə­bər üçün gön­dər­di­yi­miz adam­la­rı göz­lə­dik. On­dan qor­xur­duq ki, biz bir yo­lla ge­də­rik, on­lar isə baş­qa yolla kəndə qa­yı­dar və bi­r-birimizi tap­marıq. Bir qədər sonra La­çın cəb­həsindən iki nə­fər – Şakir İs­gən­də­rov və Ədalət Ver­di­yev gəl­dilər. Onlar da de­dilər ki, Azərbaycan Or­dusu hə­lə La­çın cəbhəsində dayanıb, mövqelərini müdafiə edir, ermənilərin hücumunun qarşısını alır.

Ağaşirin və Muxtar ertəsi gün gəldilər. Xəbər gətir­di­lər ki, Tirkeşəvənd kəndində tək-tək adam var, əksəriyyət ge­dib. Bildirdilər ki, ermənilərin Kəlbəcərə hücumunun qar­şısı alınıb, vəziyyət yaxşıdır. Kəl­bə­cər­dən və La­çın cəb­həsindən gə­lən xə­bərlər üst-üstə düşürdü və bi­zi ar­xa­yın sal­dı. Bi­zə də er­mə­nilərin hücumunun da­yan­dırılması la­zım idi. Er­mə­ni separatçılarının hü­cu­mu­nun qarşısının alı­n­dığına dair məlumatlardan sonra kənddə qaldıq.

1993-cü il aprelin 1-də qərara aldıq ki, piyada yola dü­şən­lərin arxasınca getmək lazımdır. Bir o qədər qarı-qo­ca­nın, arvad-uşağın əziyyətini beş-altı adam çəkə bilməzdi. Ge­dənləri Kəlbəcərin bir kəndində saxlamağı, orada yer­ləş­dirməyi, soyuqdan-aclıqdan qorumağı düşünürdük. De­dik ki, vəziyyət yaxşı olsa, kəndə qayıdarıq, ağır olsa, Kəl­bə­cər əhalisinə qoşulub çıxarıq. Bu məqsədlə mən, Mö­tə­bər və Ədalət (Ədalət Laçın rayonunun Lolobağırlı kən­din­dəndi, anası bizim kənddəndi) saat üçdən sonra yola düş­dük.

Kəlbəcərin Oğuldərəyə yaxın kəndi Tirkeşəvənddir, iyir­mi-iyirmi beş kilometr uzaqdadır. O kəndi Oğuldərə­dən uca dağlar ayırır. Enişli-yoxuşlu, daşlı-kəsəkli dağ yo­lu ilə getmək heç də asan deyildi. Yer palçıq olduğundan tez yerimək mümkün olmurdu. Hər beş-on dəqiqədən bir da­yanır, ayağımızın palçığını təmizləyir, yola davam edir­dik. Beş-on dəqiqə keçməmiş yenə də ayaqlarımız daş kimi ağırlaşırdı.

Laçınla Kəlbəcəri ayıran Çilgəz yaylağının Sarıyoxuş adla­nan yerinə çatdıq. Buradan baxanda həm Laçın tərəf­dəki, həm də Kəlbəcər üzdəki dağlar sanki adamın ayağı altında qalır. Dağların sinəsini meşələr bəzəyir. Ya­zın ilıq, mülayim nəfəsi duyulur, qarı təzəcə ərimiş tor­paq­dan qalxan xoş ətir adamın burnunu oxşayırdı. Adam ba­car­dıqca bu ətri daha çox canına, sinəsinə, nəfəsinə çək­mək istəyirdi.

Belə ağır faciələrə, dərd-qə­mə baxmayaraq, adam ani də olsa xoş­hal olur­du. Dağlar, meşələr yamyaşıl idi. Dü­şü­nən­də ki, ata yur­dun­dan, tə­miz ha­va­dan, uca dağlar­dan, göz ya­şı ki­mi dum­du­ru, so­yuq su­lu, şı­rıl-şı­rıl axan bu­laq­lar­dan ay­rıl­ma­ğa məc­bu­rsan, adam, heç ol­ma­sa, ölüb bu­ra­da qal­maq is­tə­yirdi. Amma hə­yat şi­rin­dir, ölmək də ol­mur­du.

Bu yer­lə­rin ta qə­dim­dən er­mə­ni­nin ol­du­ğu­nu gös­tə­rən heç bir ni­şa­nə yoxdur. Üzü qib­lə­yə olan qə­bir­lər, baş­daş­la­rın­dakı ya­zı­lar gös­tə­rir­di ki, qə­dim­də də bu­ra­da müsəl­man-türk ya­şa­yıb. İn­di er­mə­ni bizi qo­vur ki, bura sizin torpaq deyil, gəlməsiniz…

Çilgəz dağında, yamaclarda yiyəsiz mal-qoyunun sayı-hesabı yox idi. Sahibləri atıb qaçmışdı. Mal naxırı, qoyun sürüsü bir-birinə qarışmışdı, bir yerdə otlayırdı. Yiyəsiz itlər sahibsiz mal-qoyunun yanınca gəzir, gah hürüşür, gah da o baş-bu başa qaçır, ulaşır, sahiblərini axtarırdı. Bütün bunlar vəziyyətin ağır olduğundan xəbər verirdi.

Tirkeşəvənd kəndinə gəldik. Kənddə bir insan belə yox idi. Lələ köçmüşdü, yurdu qan ağlayırdı. Mal-qara, toyuq-cücə bir-birinə qarışmış, dağlara səpələnmişdi. Çox həyətdə it bağda, evlərin əksəriyyətinin qapıları açıq, süfrələr sərili, samovarlar dəmdə, xəmir yoğrulu qalmışdı.

Biz tərəflərdə Tirkeşəvənd Bəylik kəndi kimi tanınır. Bu kəndin adı boş yerə Bəylik deyil. Bir vaxt əsilli-nəsilli bəylərin kəndi olub. İki çayın arasındakı evə tərəf yollandıq. Mötəbər dedi ki, bura Baxış bəyin evidir. Baxış bəyin atası İmran bəyin anası, Baxış bəyin öz anası və Ba­xış bəyin qardaşı Hacağa bəyin (Hacağanın oğlu Laçında şə­hid oldu) həyat yoldaşı bizim kənddəndir, qohumdur. Baş­qa sözlə, bu xaraba kənddə yenə də öz qohumumuza “qo­naq olduq”. Guya başqa evə bizi qoymurdular.

Çıraq yandırdıq. Hələ kəndin arası ilə gələndə yolun alt-üstünə yorğan, paltar, ayaqqabı, müxtəlif bağlamalar sə­pə­lənmişdi. Mən yolun qırağında uşağımın sığallaya-sı­ğal­la­ya, az-az geyindiyi paltarlarını gördüm, az aralıda isə Mö­təbər öz uşağının paltarlarını tapdı. Elə düşündük ki, er­məni arvad-uşağı girov götürüb, paltarı tökməyə məcbur edib­lər. Mühasirədən çıxandan sonra öyrəndim ki, vəziy­yət ağır olub, dayanmaq mümkün olmayıb. Ağsaqqallar de­yib ki, kimin əlində, şələsində nə varsa töksün. Gecə-gün­düz yol gedəcəyik. Onlar da hər şeyi atıblar.

Vaxt az idi. Azca dincəlib geriyə – Oğuldərəyə qa­yıt­ma­lı, qalan adamı çıxarmalıydıq. Amma dildə qayıtmaq demək  asan­dır. Çünki yol uzaqdır, çoxlu eniş-yoxuşu var, həm də ya­ğış yağmışdı, qışdan qalan qar əriyirdi, yer palçıq idi. Özü­müz də piyadaydıq.

…Olduğumuz evə iki oğ­lan gəlib çıxdı. La­çının Bu­daq­­də­rə kən­din­dən Uğur­lu­nun oğ­lan­la­rı. Eşit­miş­dim ki, ata­­­la­rı fa­ciə­li şə­kil­də həlak olub. Başsağlığı verdim. Kö­ç­­lə­ri bir gün əv­vəl bi­zim kənd­dən keç­miş­di. Bun­la­rın nəsə işi olub, ay­rı düşüblər. Ana­sı­nı so­ruş­du. De­di, bu­ra­da bi­zim üçün at bağ­la­ma­lı idi­lər ki, mi­nib ar­xa­dan onlara ça­taq.

Biz heç ki­mi gör­mə­miş­dik. Qar­daş­lar tə­lə­sir­dilər. Yo­la dü­­şən­də mən də is­tə­dim on­lar­la ge­dim. Mö­tə­bər ay­rı­lma­ğa ra­zı ol­ma­dı.

Qar­daş­lar get­di. Mü­ha­si­rə­dən çı­xan­dan son­ra bil­dim ki, it­kin dü­şüb­lər.

Qor­xur­dum ki, ayaq­la­rım tut­ma­sın, yo­ru­lub yol­da qa­lım. Tək­lif ver­dim ki, siz qayı­dın kənd­də qa­lan ada­mın da­lın­ca, mən bu­ra­da si­zi göz­lə­yi­rəm. Ye­nə də Mötəbər ra­zı ol­ma­dı. De­di ki, gör ne­çə ye­rə bö­lün­mü­şük, bir də pə­rən-pə­rən düşmə­yək, bö­lün­mə­yək. Mötəbər belə deyəndən sonra fikrimi dəyişdim və birlikdə getmək qərarına gəldik.

Bilmirəm bir saat, yoxsa saat yarım dincəldik. Din­cəl­dik deyəndə qəribə səslənir, sanki od üstündə otur­muş­duq. Çöldə gecə öz zülmət yorğanını çoxdan yerin üzünə sər­mişdi. Geriyə yola düşdük. Yerdə də, göydə də bir qəm­ginlik var idi. Dağlar da yasa batmışdı.

Oğuldərəyə qayıdırdıq, Tirkeşəvənddən bir qədər ara­lı­da, Kəlbəcər–Laçın yolunun kənarında adyala bürünmüş bir nəfərlə rastlaşdıq. Yanında xeyli mal-qoyun, at vardı. De­dim ki, mal-qoyuna bənd olub qalmısan, niyə get­mir­sən, yol bağlanıb, ermənilərin mühasirəsinə düşmüşük, in­di mal-qoyun aparmaq vaxtı deyil, sağ qalmağa çalışmaq la­zımdır.

Zəif və titrək səslə cavab verdi. Bildirdi ki, mal-qoyun onun deyil, hərbçidir, döyüşdə dizinə güllə dəyib, ya­ra­lı­dır. Atdan düşdüyünü, yaralı olduğuna görə ata minə bil­mə­diyini söylədi. Məlum oldu ki, Laçının Alıqulu kən­din­dəndir, adı Sədrəddin, atasının adı Nurəddindir, Kamran bə­yin bacısı oğludur. Dedi ki, atı minməyə kömək edin. Mö­təbərlə Ədalət bir qədər aralıda otlayan atı gətirdilər, ya­ra­lı döyüşçünü ata mindirdik, silahını verdik. Yaralı oldu­ğu­na görə atın üstündə çətinliklə dayanırdı. Yaralı dö­yüş­çü Kəlbəcər, biz isə Oğuldərə istiqamətində yolumuza da­vam etdik. Mühasirədən çıxandan sonra Sədrəddinin itkin düş­düyünü öyrəndim.

Mən, Mötəbər İbrahimov və Ədalət Verdiyev Oğul­d­ə­rə­yə çatmamış Şakir İsgəndərov təklif edib ki, gedək Laçın cəbhəsinin qərargahı yerləşən Ərikli kəndindən qumbaraatan, pulemyot və başqa ağır silahlar gətirək, burada post quraq, ermənilərin hücumlarının qarşısını alaq. Ermənilər Ərikliyə çatdığına görə Arif bununla razılaşmayıb. Təvəkkül İbrahimov isə silah gətirmək üçün Ərikliyə getməyə razılığını verib. Təvəkkül və Şakir yola düşməyə hazırlaşıblar.

Biz Oğuldərəyə çatanda saat 7-8 olardı. Kəndə çatanda dörd nəfər də aşağıdan – Laçın tərəfdən gəldi, kəndin ortasına eyni vaxtda çatdıq. Tanış olduq, bizim evin yanında dayanıb söhbətləşdik. Adları Valeh, Saşa, Mişa, Valeri və Slavik idi. Ruslar dedilər ki, aprelin 1-də Piçənis kəndində postda idik, əsgər yoldaşlarımız posta gəlməli və biz postu onlara təhvil verməliydik. Lakin gələn olmayıb. Ermənilərin PDM-i posta yaxınlaşıb. Azərbaycan Ordusunun əsgərləri ermənilərə atəş açıb, onları məhv ediblər. Postda olan əsgərlər tank və maşına oturub geri çəkiliblər. Postdakılar vəziyyətin nə yerdə olduğunu bil­mə­yiblər. Qurdhacı kəndinin qəbiristanlığının yaxınlığında er­mənilər onlara yenidən atəş açıblar. Valeh Abdullayev atış­mada qolundan yaralanmışdı. Şakir və Təvəkkül silah üçün Ərikliyə getmək fikrindən daşındılar.

Mişa Ukraynadan gəlmişdi, qalanı Azərbaycan vətən­da­şı və ordunun əsgərləri idi. Dedilər ki, erməni dalımızca gə­lir, dayanmaq olmaz. Sonradan bildik ki, Slavik azər­bay­canlıdır. Familiyası Şirəliyevdir. Anası rusdur. Azər­bay­can dilində bir kəlmə də bilmirdi. Mühasirədə olanda Arif onunla tez-tez zarafat edirdi: “Ay urus, niyə bu urus­lar azərbaycanca bilir, sən urus bilmirsən?” Doğrudan da, Saşa və Valeri Azərbaycan dilində təmiz danışırdılar.

***

Doğma ev-eşiklə vida vaxtı çatmışdı. Hamımız ağlayırdıq. Bu evləri tikənə qədər mən, anam Rəhimə, həyat yoldaşım Zeynəb, bacım Cahan, qardaşım Ağa nə qədər əzab-əziyyət çəkmişdik. Mən pulumu axırıncı qəpiyinə qədər sürücüyə, traktorçuya, ustaya vermişdim. Hələ daşa, əhəngə, sementə verdiklərimi demirəm. Tövləni tikəndə o qədər də mal-qoyunum yox idi. İndi isə tövlə ağzınacan qoyun-quzu, at, malla dolu idi. İçəridən çıxan quzular həyətdə atılıb-düşməyə, oyna­ma­ğa başladı. Mən isə tələsə-tələsə tövlənin qapısını açıq qoydum ki, daldalanmaq istəyən heyvan içəri girib, çölə çıxa bilsin. İti bağdan açdım. Bir də üst evə qalxdım. Hazırladığım əşyaları götürdüm. Üst evin də qapılarını açıq qoydum. Mən onları düzəltdirəndə və yerinə saldıranda elə bilirdim dünya mənimdir. Elə bilirdim ki, ölənə qədər bu evdə rahat yaşayacağam. Heç ağlıma gəlmirdi ki, hələ işimi başa vurmamış, ev-eşiyi rahatlamamış qaçqın olacağam, didərgin düşəcəyəm.

Üst evə qalxdım. Evi axtardım. Bir ağ torba tapdım və həmin ağ torbaya bir cüt qara ayaqqabı, bir cüt yun corab, çörək və yağ-pendir yığdım. İkimərtəbəli və beş-altı otağı olan evimdən, on beş metr uzunluğu, səkkiz metr eni olan tövlədən, tövlə dolu mal-qoyundan, ev­dəki yorğan-döşəkdən, mebeldən, qab-qacaqdan, stə­kan-nəlbəkidən, ata-babadan qalmış mis qablardan, gə­bə-kilimdən, xalça-palazdan mənə düşən pay bu oldu – bir ağ torba, bir cüt qara ayaqqabı və bir cüt də yun corab.

Faciəmiz təkcə bununla bitmirdi. Biz hamımız ailə­ni, oğul-qızı da itirmişdik.

Hazırladığım əşyaları götürdüm. Üst evin qapı­la­rın­dan öp­düm, pilləkənlərin başında üzümü divara söy­kə­dim, ye­nə də öpdüm, aşağıya endim. Pilləkənin ayağın­da diz çök­düm, üzümü pilləkənə söykədim, gözümün yaşı ilə ağacı və daşı islatdım, yenə də öpdüm. Dilsiz daş-divarla da­nış­dım. Dedim ki, bağışla, ata ocağı, səni qoruya bilmədim.

Çiynimə bir əl dəydi. Baxdım ki, Arifdir. Dedi ki, belə ol­maz, biz sənə ümid edirik, sən də belə: “Olmaz! Ayağa dur!”

Durdum. Elə bil bədənimdə sağ yer yoxdu, sü­mük­lə­rim sanki sındırılmış, əzilmiş, ətimə qatılmışdı. Sürünə-sü­rü­nə, ağlaya-ağlaya Arifgilə getdim. Hamı orada idi. Te­mir əmidən başqa. Çay içdim. Çölə çıxdıq və Temir əmini çağırdıq. Lakin o, 70 il ömür sürdüyü doğma kəndindən, ev-eşiyindən çıxmaq, ayrılmaq istəmirdi. “Heç hara getmirəm, siz gedin. Gördüm ki, erməni gəlir, gizlənəcəyəm. Erməni burada qalan deyil ki… Erməni qa­yıdan kimi mən də öz işimlə məşğul olacağam”, – dedi. Ra­­zılaşmadıq. Temir əmi evə qayıtdı. Ariflə məslə­hətləş­dik.

Onu bir də çağırdım. Dedim ki, getməsən, biz də səni burada qoyub getməyəcəyik. Razı olma ki, sənə görə bizi də erməni qırsın. Bu söz ona təsir etdi. Könülsüz-könülsüz, çətinliklə, güc-bəla ilə tikdiyi ev-eşiyini qoyub çıxmağa, bizimlə birlikdə getməyə razı oldu. Temir əmi elə bilirdi ki, 1992-ci ildə olduğu kimi, erməni quldurları yenə də Oğuldərədə yalnız bir neçə saat qalacaqlar. Sepa­rat­çılar tezliklə gedəcək və biz öz doğma torpaqlarımıza, evi­mizə qayıdacağıq.

Milliyyətcə rus olan əsgərlər isə təşviş və qorxu içində bi­zi tələsdirirdilər. Deyirdilər ki, ermənilər gəlir, kənddən tez çıxmaq lazımdır.

Oğuldərədə dəhşətli mənzərə yaranmışdı. Biz bu kəndi hə­mişə abad, hərəkətli, insanla dolu, dağ yamacları mal-qo­yun sürülü görmüşük. İndi isə bunların yalnız biri vardı, dağ­lar, yamaclar mal-qoyunla dolu idi. Kənddə 10-12 nə­fər­dən başqa heç kim qalmamışdı. Biz isə nə edəcəyimizi bil­mirdik. Bir neçə nəfər qəbiristanlığa qaçdı, qəbir daş­la­rını qucaqlayıb əzizləri ilə vidalaşdı, əziz xatirə kimi sax­lamaq üçün torpaq götürdü.